Қазақстандық гендерлік зерттеулер жөніндегі нұсқаулық

Кіріспе

Қазақстандық гендерлік деректерді зерттеу жөніндегі нұсқаулыққа қош келдіңіз. Бұл нұсқаулық зерттеушілерге, студенттерге, ғалымдарға және белсенділерге Қазақстан контекстіндегі гендерлік және жыныстық қатынастың күрделі мәселелерді зерттеуге көмектесу үшін әзірленген. Біз осы пәннің күрделілігін түсінуде жергілікті білім мен қауымдастық процестеріне басымдық берудің маңыздылығын мойындаймыз.

Қазақстан Орталық Азиядағы алуан түрлі мәдениеті бар және қарқынды дамып келе жатқан мемлекет ретінде, тарихтың және болмыстардың бірегей тоғысқан жерін ұсынады. Бұл нұсқаулықтың мақсаты – осы аймақтағы гендерлік рөлдердің, жыныстық сәйкестіктің және әлеуметтік динамиканың көп қырлы аспектілерін тереңірек зерттеуге мүмкіндік беретін ресурстардың, дерекқорлардың және зерттеу стратегияларының таңдалған таңдауын қамтамасыз ету. Біздің жергілікті жерде өндірілген білім мен халықтың белсенділігін көрсетуге ұмтылуымыздың арқасында біз Қазақстандағы жеке адамдардың өмір тәжірибесіне негізделген перспективаларға қол жеткізуді қамтамасыз етеміз. Бұл перспективалар көбінесе қауымдастық негізіндегі ұйымдардан, тәуелсіз ғалымдардан және ақпараттық-насихаттық топтарда туындайтындықтан дәстүрлі академиялық әдебиеттер толық қамтымауы мүмкін түсініктерді ұсынады.

Біз тақырыптардың кең ауқымын қамтитын ресурстарды мұқият жинадық, тарихи перспективалардан мен нормалардан бастап мәдени қазіргі заманғы мәселелер мен белсенділікке дейін. Ел ішіндегі дауыстарды қосу арқылы біз гендерлік теңдік пен ЛГБТКИА+ құқықтары төңірегінде әңгіме қозғайтын жергілікті белсенділер мен зерттеушілердің маңызды үлестерін арттырамыз деп үміттенеміз. Кез келген қоғамдағы гендерлік және сексуалдық қиындықтарды талқылау ақпараттандырылған және эмпатикалық көзқарасты талап етеді.Зерттеу саяхатыңызды бастаған кезде біз сізді осы нұсқаулықтың ұсыныстарын зерттеуге, әртүрлі көзқарастармен танысуға және Қазақстандағы дәстүр, прогресс және жеке көрініс арасындағы күрделі өзара әрекетті сыни тұрғыдан талдауға шақырамыз.

Сіз академиялық зерттеуші болсаңыз да, студент болсаңыз да, активист белсенді болсаңыз да немесе Қазақстандағы гендерлік және жыныстық қатынастың дамып келе жатқан ландшафтына қызығушылық танытсаңыз да, бұл нұсқаулық жергілікті білімге және жалпы топтық ұйымдастырулы білімге баса назар аудара отырып, құнды компас ретінде қызмет етеді. Сізді осы маңызды тақырыпты зерттеуді байытатын ресурстар мен түсініктерге бағыттайды деп үміттенеміз.

История

Қазақстан - Азия мен Еуропаның тоғысқан жерінде орналасқан кең байтақ ел. Қазақстан түрлі өлке мен өркениеттер, империялар және көшпелі мәдениеттер қалыптастырған күрделі тарихи гобеленімен мақтана алады. Аймақтың тарихы мыңжылдықтарға созылады, ал адамның қатысуының дәлелі палеолит дәуірінен басталады. Ғасырлар бойы Қазақстанның стратегиялық орналасуы оның мәдениетаралық хаб және Шығыс пен Батыс арасындағы өзара әрекеттестік алаңы ретіндегі рөліне ықпал етті.

Ежелгі дәуірде сақтар, скифтер, ғұндар сияқты әртүрлі көшпелі қоғамдар қазіргі Қазақстанның даласын мекендеген. Бұл көшпелі мәдениеттер сауда, мал бағу және маусымдық көші-қонмен айналысып, аймақтың мәдени және археологиялық ландшафтында өз ізін қалдырды. VI ғасырда қазіргі Моңғолиядан батысқа қарай жылжыған түркі топтары бұл аймақта үстемдік орнатып, одан кейінгі ғасырларда түрлі түркі империялары мен халықтары басты рөл атқарды. Орта ғасырларда Жібек жолы Қазақстан арқылы өтіп, оны жаһандық сауда жолдарымен байланыстырып, мәдени алмасуды дамытқан.

Қазіргі Қазақстан аймағына ислам сегізінші ғасырда жетті. Мұсылмандық экспансияның ең солтүстік шетінде аймақ тұрғындары исламды әртүрлі дәрежеде сіңірді, оңтүстік және отырықшы халықтар «негізгі» исламның көбірек элементтерін қабылдады, ал солтүстік және көшпелі топтар өздерінің бастапқы наным-сенімдерін, мысалы, Тенгризмді сақтап қалды. Бұл көшпелі топтарға этникалық қазақтардың шыққан тегі ретінде анықталғандар кірді. Бұл эволюция туралы қазақша көзқарасты «Қазақстандағы Ислам» бөлімінен қараңыз.

13 ғасырда Шыңғыс хан және оның мұрагерлері басқарған Моңғол империясы аймаққа ықпалын тигізіп, оның саяси динамикасына және демографиясына әсер етті, әсіресе мұсылман түркі мемлекеті болған Алтын Орда хандығы арқылы ұзақ өмір сүрді. Кейінірек, 15 ғасырда Қазақ хандығының Керей хан мен Жәнібек хан басқару арқылы пайда болуы біртұтас қазақ болмысы тудырды. Қазақ хандығының аумағы қазіргі Қазақстанның көп бөлігі мен көршілес елдердің бір бөлігін қамтыды бұл сыртқы күштерге қарсы тұруда, сонымен бірге сауда байланыстарын сақтауда шешуші рөл атқарды.

Тарихта қазақ қоғамы мен мәдениетіндегі әйелдердің орны бірқатар факторларға, соның ішінде көшпелілердің салт-дәстүріне, діни наным-сеніміне, сыртқы әсерлерге, әлеуметтік өзгерістерге байланысты өзгеріп отырды. Дәстүр бойынша қазақ қоғамы жартылай көшпелі өмір салтымен ерекшеленді, ол күнделікті өмірдің әртүрлі салаларында, мысалы, мал бағу, үй шаруашылығы, бала тәрбиелеуде ерлер мен әйелдердің міндеттерін ортақ бөлуді талап етті. Әйелдер отбасында және қоғамда қамқоршы, кеңесші және үй шаруашылығының экономикалық аман қалуына үлес қосушы ретінде құрметті рөлдерді атқарды. Исламның ықпалы дәстүрлі нормалармен қайшылықтар мен ымыраға келуге әкелді.

18-19 ғасырларда Ресей империясының Орталық Азияға, оның ішінде Қазақстанға кеңеюі болды. Ресейдің отарлауы қазақ халқының арасында айтарлықтай демографиялық өзгерістерге, мәдени ассимиляцияға және жерді иеліктен шығаруға әкелді. Орыс қоныстанушыларына ең алдымен елдің солтүстігінен жер берілді, ақырында орыстар халықтың 15% құрайды. Аймақ кеңейіп келе жатқан империя үшін шикізат пен жұмыс күшінің негізгі көзіне айналды. Басқа отаршылдық саясаттардағы сияқты, этникалық қазақтар бағынышты жағдайда болды, олардың ілгері жылжуы орыс ассимиляциясымен және орыс және славян мәдениеттерімен байланысты «модерндік» және қазақ тілі мен мәдениеті өмір сүретін «дәстүрлі» салалар арасындағы дихотомиямен байланысты болды.

Қазақстанның тағдыры аса ірі геосаяси оқиғалармен, әсіресе аласапыран 20 ғасырдың басындағы оқиғалармен байланысты болды. Ел революциялық сілкіністерді, соның ішінде Ресей азамат соғысына қатысуды және 1920 жылы Кеңес Одағына қосылуды бастан өткерді. Кеңес өкіметі күштеп ұжымдастыру, индустрияландыру және мемлекет енгізген мәдени саясат арқылы аймақтың экономикасына, қоғамына және мәдениетіне елеулі өзгерістер әкелді мысалы, алдыңғы араб тілінен алынған жазудан кириллицаға негізделген жазуға көшу, Қазақстан тұрғындарының өмірін қалыптастыруында ықпалын тигізді.

Жаңарту мен пролетарлық теңдікке жәрдемдесеміз деген желеумен Кеңес өкіметі өзінің орталықтандыру саясатын Қазақстанға жүктеді. Бұл саясаттарға Украинада болғандай, Сталин тұсында ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру жатады, ол жаппай ашаршылыққа (оның ең ірісі Ашаршылық/Ашаршылық немесе Голощекин геноциді деп аталады) және көшпелі қауымдардың ығысуына әкелді. Осы кезеңде этникалық қазақтардың 40 пайызға жуығы қырылды деген деректер бар.Сондай-ақ, Кеңес үкіметі келіспеушілікті басып-жаншып, өлкені кеңестік құрылымға одан әрі кіріктіру мақсатында негізінен қазақ зиялылары мен ұлыстарына бағытталған ауқымды депортациялар жүргізді.

Кеңестік индустрияландыру жұмыстары экологиялық деградацияны күшейтіп, аймақтың демографиялық құрылымын өзгерте отырып, жергілікті экономиканы бұзды. Ядролық сынақ полигондарының, соның ішінде атышулы Семей полигонының құрылуы ұзақ мерзімді экологиялық және денсаулық дағдарысына әкелді. Сонымен қатар, кеңестіктер мәдениеттерді және тілдерді біртұтас етуге ұмтылды, орысшыл идеологиясын қолдап байырғы халықтардың ерекшеліктерін басып тастады. Жоғарыда аталған ашаршылықтың, Қазақстанның солтүстігін көбірек қоныстандыруға әкелген Хрущевтің «Тың игеру» бағдарламасының және индустрияландырудың нәтижесінде 1970 жылы этникалық орыстар халықтың 42,8%, қазақтар 32,4% құрады.

Қазақстанда Кеңес Одағының билігі кезінде әйелдер құқықтары мен олардың әлеуметтік рөлдерінің жағдайы жан-жақты өзгерістерге ұшырады. Бір жағынан, кеңестік саясат әйелдердің білім беру мен жұмыс күшіне қатысуын арттыруға, олардың оқу орындары мен экономика салаларына қатысуын арттыруға бағытталған. Бұл әйелдердің жұмысқа орналасуы мен саясатта араласуына айтарлықтай өсуіне әкелді, әйелдің бұлай қатысуы сол кездегі көптеген Батыс елдерінде байқалған деңгейден асып түсті. Дегенмен, гендерлік теңдіктің бұл көрінісі көбінесе елеулі проблемаларды жасырады, өйткені әйелдерде кәсіппен бірге үй міндеттерін орындауға міндетті болды, бұл олардың жалпы әл-ауқатына әсер етіп, қосымша салмақ алып келді.

Кеңестік саясат жергілікті әдет-ғұрыптарды елемей, гендерлік қатынастардың біртекті құрылымын таңып, тамыры терең мәдени тәжірибелерге қарсы тұрды. Кеңес өкіметі гендерлік теңдікті көздегенімен, көбінесе жергілікті мәдениет пен тарихтың қыр-сырын мойындамайтын жоғарыдан төменге бағытталған әдісті қолданды. Әйелдердің жұмыс күшіне, білімге және саясатқа қатысуына итермелеу кеңестік идеалдарды жоғары, ал дәстүрлі қазақ құндылықтарын қарабайыр деп санайтын «өркениеттік миссияны» қолданды.

1991 жылы Кеңес Одағының ыдырауы тәуелсіздікке қол жеткізіп, мемлекет құру жолына түскен Қазақстан тарихындағы бетбұрысты кезең болды, оның ішінде қазақ тілі мен болмысына көбірек көңіл бөлінді.Этникалық орыстардың көшіп кетуі және қазақтардың көбеюі 2021 жылғы жағдай бойынша этникалық қазақтар халықтың 70,4%-ын құраса, этникалық орыстардың үлесі 15,5%-ды құрап, басқа ұлттардың да азаюына әкелді. Қазақ пен орыс мәдениетінің күрделі қарым-қатынасын осы тарихи контекст тұрғысынан қарастыру керек. Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің тарихи мұраларын әлемдік аренадағы заманауи сын-қатерлер мен мүмкіндіктермен теңестіре отырып, көпмәдениетті, көпэтникалық және геосаяси маңызды мемлекет ретінде өзінің болмысының бірегейлігін шарлауды жалғастыруда.

Қазақстандағы әйелдер құқығы

Тәуелсіз Қазақстанның әйелдері әртүрлі салаларда, соның ішінде білім беруде, жұмысқа орналасуда, саяси өкілдікте айтарлықтай жетістіктерге жетті. Әйелдер елдің білім беру саласында гендерлік теңдікте айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді және жұмыс күшіндегі әйелдер санын, оның ішінде басшылық лауазымдардағы санын өсірді. Дегенмен, дәстүрлі гендерлік рөлдер мен қоғамдағы әйелдердің міндеттері әйел өмірінің көптеген аспектеріне, әсіресе ауылдық жерлерде әсер етуді жалғастыруда.

Гендерлік теңдікке қатысты заң ережелеріне қарамастан, тұрмыстық зорлық-зомбылық, адам саудасы және жасөспірім некеге тұру сияқты мәселелер сақталуда. Белсенділер мен үкіметтік емес ұйымдар осы мәселелерді түсіну және оларды шешу үшін жұмыс істеп, әйелдерді құқықтық қорғау мен қолдау жүйелерін күшейтуді талап етуде.

Қазақстандағы ЛГБТКИА+ құқықтары

Қазақстандағы ЛГБТКИА+ қауымдастығы консервативті көзқарастар мен шектеулі құқықтық қорғауға байланысты күрделі әлеуметтік қиындықтарға тап болады. Біржынысты қарым-қатынастар танылмайды және бір жынысты некелер немесе азаматтық серіктестіктер заңды түрде мойындалмайды.

Қоғамдық ЛГБТКИА+ іс-шаралары мен демонстрациялары жиі қарсылыққа тап болды немесе билік тарапынан шектеулер болды. ЛГБТКИА+ тұлғаларына қатысты кемсітушілік, қудалау және зорлық-зомбылық және әлеуметтік стигма адамның жыныстық бағдарын немесе гендерлік сәйкестігін ашық көрсетуге кедергі болып қала береді.

ЛГБТКИА+ белсенділерінің хабардар болу, білім беруді және қабылдауды алға жылжыту әрекеттері қоғамның кейбір сегменттерінің қарсылығына тап болды. Дегенмен, осы қиындықтарға қарамастан, ақпараттық-насихат топтары ЛГБТКИА+ қауымдастығы үшін көбірек көріну, түсіну және қорғау бағытында жұмыс істеуді жалғастырып отыр.

Әдістемелік жазба

Деректерді жинау әдістемесі Қазақстанға қатысты гендерлік деректерді жинау үшін әртүрлі дереккөздер жиынтығын қолданып, жан жақты және көп қырлы тәсілді пайдаланды. Бұл процесс мемлекеттік институттардың, әлеуметтік медиа платформаларының, халықаралық және аймақтық үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ), жергілікті үкіметтік емес ұйымдардың және тәуелсіз дереккөздерден бастап еншілестерге дейінгі көптеген БАҚ-тардың деректерін қамтитын ашық бастапқы ақпаратты жүйелі түрде зерттеуді қамтыды. Әрбір дереккөз оның гендерлік және жыныстық қатынасқа қатысты мазмұны бойынша өзектілігі мен сенімділігін қамтамасыз ету үшін мұқият бағаланды. Бұл инклюзивті көзқарас бізге Қазақстанның гендерлік ландшафтына кең ауқымды көзқарастарды қамтитын және ресми идеялар шеңберінен шығып, тұтас көзқарас алуға мүмкіндік берді. Бұл әдіснамалық стратегия жиналған деректерді жақсарту үшін әртүрлі көздерді пайдалана отырып, ел ішіндегі гендерлік динамика туралы жан-жақты түсінуге ықпал етеді.

Әлеуметтік медиа және цифрлық этнографиялардағы мәлімдеме

Орталық Азиятану саласында әлеуметтік медианың пайда болуы аймақтың мәдени, әлеуметтік және саяси ландшафтын түсінуге ұмтылатын зерттеушілер үшін динамикалық және баға жетпес ресурс ашты.Әлеуметтік медиа платформалары географиялық шекаралардан асып, аймақтың қазіргі шындықтарымен нақты уақыттағы байланыстарды қамтамасыз ете отырып, Орталық Азиядағы адамдардың өміріне, пікірлеріне және өзара әрекеттестігіне сүзгісіз терезе ұсынады. Твиттер, Фейсбук, Инстаграм және Ютуб сияқты платформалар арқылы зерттеушілер мәдени дәстүрлерден бастап ағымдағы оқиғаларға дейін өз көзқарастарымен бөлісетін жергілікті белсенділерді, өнер қайраткерлерін, ғалымдарды және қарапайым азаматтарды қоса алғанда, алуан түрлі дауыстарға қол жеткізе алады. Бұл цифрлық этнография біздің аймақтық сәйкестіктер, әлеуметтік өзгерістер және пайда болған бұқаралық қозғалыстар туралы түсінігімізді байытады. Зерттеу құралы ретінде әлеуметтік медианың күшін пайдалана отырып, зерттеушілер Орталық Азия қоғамдарының нюанстары мен күрделі тұстарын дәстүрлі академиялық дереккөздер түсіре алды, осылайша аймақты жан-жақты және шынайы бейнелеуге ықпал етеді.

Қазақстандағы ЛГБТКИА+ мәселелері бойынша мәлімдеме

Қазақстандағы ЛГБТКИА+ қауымы туралы мәліметтерді жинау нюансты және күрделі процесс болып табылады, қоғам да осы қауымдардың кезіктіретін қиындықтарына сәйкес келеді, бұндай қоғамда жыныстық және гендерлік сәйкестік мәселелері жиі стигматизацияланған болады. Құрастырылған деректер құнды қорынтылармен қамтамасыз етіп отырса да, осы қауымның осалдығына және шектеулігіне байланысты тәжірибесінің толық көлемін қамти алмайды. Кемсітушілік, әлеуметтік стигма және заңдық кедергілер ЛГБТКИА+ тұлғаларының өздерінің жеке тәжірибелерін ашық бөлісуді қаламауына ықпал етеді, бұл көптеген деректерде жеткіліксіз мағлұматқа әкеледі. Демек, қолда бар деректер Қазақстандағы ЛГБТҚИА+ қауымының күрделілігін толық көрсетпеуі мүмкін екенін түсінген жөн. Бұл шектеулерді мойындау осы қауымның қиындықтарын бағалап, ЛГБТҚИА+ құқықтары мен салауатын эмпатикалық түрде дискурс дамытуда өте маңызды.

Мұрағаттар

1. Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағаты: Ұлттық мұрағат – Қазақстандағы тарихи құжаттардың орталық қоймасы. Онда әйелдер тарихына қатысты әртүрлі материалдар, соның ішінде ресми құжаттар, фотосуреттер және әйелдер ұйымдарының есептері болуы мүмкін.
2. Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты: Бұл институтта Қазақстандағы әйелдер тарихының мәдени аспектілеріне қатысты құжаттар, жарияланымдар және зерттеулер болуы мүмкін.
3. Қазақ Ұлттық Университетінің кітапханасы - Әл-Фараби: Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің кітапханасы немесе басқа оқу орындары сияқты университет кітапханаларында гендерлік зерттеулер мен әлеуметтік тарихқа қатысты жинақтар болуы мүмкін.
4. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұражайы: Бұл мұражайда Қазақстан тарихына қатысты жәдігерлер мен мұрағат материалдары сақталуы мүмкін, оларда әйелдердің рөлі мен қосқан үлесі туралы мәліметтер болуы мүмкін.

Академиялық журналдар

Төменде Орталық Азиядағы гендерлік және сексуалдық зерттеулерді жариялайтын белгілі журналдар берілген:

1. Central Asian Survey: Бұл журнал Орталық Азияға қатысты тақырыптардың кең ауқымын қамтиды, соның ішінде гендерлік және әлеуметтік мәселелер. Онда көбінесе гендерлік динамика, әйелдердің рөлдері және аймақтың мәдени аспектілері зерттелетін мақалалар бар.
2. Central Asian Affairs: Бұл журнал Орталық Азиядағы саяси, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді, соның ішінде аймақтағы гендерлік және әлеуметтік динамикаға қатысты мақалаларды қамтиды.
3. Inner Asia: Бұл журнал ауқымы кеңірек болғанымен, Орталық Азияның бөліктерін қамтитын Ішкі Азиядағы гендерлік және сексуалдық мәселелерге арналған мақалалар жариялайды.
4. Gender, Place & Culture: A Journal of Feminist Geography: Тек Орталық Азияға арналмағанымен, бұл журнал феминистік тұрғыдан гендер, орын және мәдениет туралы зерттеулерді жариялайды және кейбір мақалалар аймақтағы гендерлік мәселелерді қозғауы мүмкін.
5. Journal of Contemporary Central and Eastern Europe: Бұл журнал гендер мен сексуалдылықты қоса алғанда, аймаққа қатысты бірқатар тақырыптарды қамтиды. Онда Орталық Азиядағы гендерлік динамика мен әлеуметтік өзгерістерді талқылайтын мақалалар болуы мүмкін.

Created 2023-10-15, updated 2023-12-03